Lood in mijn schoenen. Een knoop in mijn maag. Wellicht herkenbare metaforen waarmee spanning of stress wordt uitgedrukt. De een voelt een verkramping opkomen in de nek en de ander wordt benauwd en moet steeds dieper zuchten voor wat zuurstof.

Mijn studenten visualiseerden hun eigen stressgevoelens op verschillende plekken in hun lichaam.

Vooral jongeren kampen op dit moment vaker met hoge prestatiedruk of ernstige stress (RIVM et al, 2021). Maar hoe los je een probleem op dat voor iedereen op een andere manier tot uiting komt? Veel van de CMD-studenten die ik begeleid als docent aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen zien stress als een zeer urgent probleem om ontwerpend te onderzoeken. Voor mij als ontwerper én docent reden om me bij hen aan te sluiten.

Signalen van het lichaam

Stress lijkt zich in vele verschillende vormen te uiten, zoals de bodymaps hierboven illustreren. Toch hebben al deze symptomen iets gemeen: het is een signaal van het lichaam dat deze niet in optimale staat verkeert. In ‘The body keeps the score’ vertelt Bessel van der Kolk[1], psychotherapeut, psychiater, hoogleraar en een van de voorlopers in het onderzoeken van de behandeling van posttraumatische stress, dat het van belang is je bewust te zijn van de signalen in je lichaam. Lichaamsbewustzijn kan helpen om controle (terug) te krijgen over het leven in geval van een ervaren trauma.

“Agency starts with what scientists call interoception, our awareness of our subtle sensory, body-based feelings: the greater that awareness, the greater our potential to control our lives.”

Bessel van der kolk, p 112

Waar vanuit de psychotherapie steeds vaker geluiden klinken voor een meer holistische benadering van de behandeling en preventie van stressklachten en dit multidisciplinair te doen (De Haan en Kok), zie ik als ontwerper mogelijkheden om een verbinder te zijn tussen de fysieke psychotherapeutische therapie die volop in ontwikkeling is en de cognitieve analyse van de stressbeleving. Daarbij wil ik onderzoeken hoe visuele middelen kunnen helpen om de koppeling te maken tussen het gevoel dat we ervaren en de betekenis die we er cognitief aan proberen te geven.

Door visuele middelen in te zetten wil ik aanzetten tot nieuwe duiding van de (stress gerelateerde) gevoelens waar mijn studenten in eerste instantie niet bij kunnen. Zijlstra is filosoof en stelt in zijn boeken vaak de link tussen kunst, verbeelding en de zingeving van het leven aan de orde. Hij schrijft in zijn boek Verbeelding over kunstwerken die iets zichtbaar maken dat voor het denken niet direct toegankelijk is[2]. Hier wil ik gebruik van maken door het inzetten van visualisaties als katalysator voor nieuwe taal om zo door gebruik van de techniek focusing met mijn studenten hun stressgevoelens te verkennen.

Niet alleen in het hoofd

Om met mijn studenten te ontdekken wat deze gevoelens zijn en waar deze zich bevinden in het lichaam bij het ervaren van stress, probeerde ik deze gevoelens zichtbaar te maken met behulp van bodymapping (Bradley en Lang). Hierbij ging ik niet alleen het gesprek aan over hun gevoel en ervaring, maar liet ik ze zelf hun stress visualiseren in een bodymap waarmee ik ze wilde uitnodigen om opzoek te gaan naar hun stressgevoelens. Door een kaart van een volledig lichaam te gebruiken hoopte ik uit te nodigen tot het gevoelsmatig afgaan van het lichaam om de stressbeleving in verschillende delen in het lichaam te ontdekken.

“Het is al een eye-opener om te merken dat stress niet alleen in m’n hoofd zit.”

Duco, student CMD aan de HAN

Door gevoel tastbaar te maken, ernaar te kijken, het opnieuw proberen in te voelen en na te gaan of ze tevreden waren met de door hen gevisualiseerde ervaring, herschreven de studenten meerdere keren hun gevoelens. Ze preciseerden, vulden verder aan en omschreven scherper om zo bij een nieuwe omschrijving van het gevoel te komen. Dat dit proces opgang was gebracht merkte ik vooral nadat ik de eerste vragen stelde over hun bodymap, waarbij ze aangaven dat de gevoelens die ze deelden anders in elkaar bleken te zitten dan ze dachten. Zo nu en dan namen ze, na een poging hun gevoelens te beschrijven, een zichtbaar ontspannen houding aan. Hieruit maakte ik op dat ze tevreden waren met de beschrijving en dat we dichter bij de beschrijving van de stresservaring waren aangekomen.

Door de bodymaps te gebruiken merkte ik dat het gesprek over de stress toegankelijker en met minder gewicht gevoerd kon worden tussen de student en mijzelf. Ik kon als facilitator vragen stellen over de stress die ik zag in de bodymap, in plaats van als docent vragen te stellen over een kwetsbaar en persoonlijk gevoel. De studenten gaven aan zich op deze manier gemakkelijker kwetsbaar op te kunnen stellen, ondanks dat ze deze kwetsbaarheid liever zouden ontwijken.

LEXICON

Lichaamsbewustzijn

Ons brein vertelt niet altijd de waarheid als het gaat om de analyse van onze gevoelens. In een poging onze minder plezierige gevoelens te vermijden, stoppen we ze liever weg dan ze te doorleven of te omarmen. We hebben deze gevoelens echter nodig om de huidige staat van ons lichaam te begrijpen. Weten wat we ervaren is daarbij de eerste stap in weten waarom we dit ervaren en lichaamsbewust te worden.

Nieuwe taal

Met nieuwe taal refereer ik niet alleen aan tekstuele taal, maar ook aan beeldtaal en gevoelstaal. Door op verschillende manieren tot nieuwe taal te komen, wil ik de verschillende kanten van de stressbeleving laten ontdekken. Daarmee vergroot het toevoegen en genereren van nieuwe taal het lichaamsbewustzijn.

Bodymapping

Een bodymap is een non-verbaal middel dat ingezet wordt als instrument dat helpt om stressgevoelens visueel tastbaar te maken. Deze methode, eerder ingezet als methode om niet-epileptische aanvallen (Psychogenic Non-Epileptic Seizure) bij patiënten te helpen voorkomen door bewust te raken van de signalen van je lichaam (Kozlowska), nodigt uit de ervaring opnieuw in te voelen en maakt de stressgevoelens deelbaar en bespreekbaar. De bodymap vormt zo een katalysator om tot nieuwe taal en daarmee tot nieuwe perspectieven op de stressgevoelens te komen.

Focusing

Focusing is een techniek ontwikkeld door Gendlin[3] die zich het best laat beschrijven als een proces om continu nieuwe, betere bewoording te vinden voor ervaren gevoelens om zo tot zogenoemde ‘verschuivingen’ te komen. Visuele middelen kunnen hierbij als katalysator werken om nieuwe bewoordingen te geven aan deze ervaren gevoelens om tot een totalere bewustwording te komen en daarmee het probleemoplossend vermogen te vergroten.

“We probeerden samen in mijn bodymap te ontdekken wat de anderen zagen, zonder daarbij steeds naar mij te kijken als ik het probeerde uit te leggen.” Het was niet moeilijk voor de studenten de bodymap in te vullen en ik ontdekte geen enkele aarzeling bij het invullen ervan, ondanks de soms beladen gevoelens.“Het is erg confronterend omdat ik het zelf nog geen plek heb gegeven. Daarom is het ook heel fijn om er nu over te kunnen praten. Ik vind niet dat ik mezelf zwak opstel, maar met mijn huisgenoten zou ik het er niet over hebben omdat ik me ervoor schaam.”

Terug naar het gevoel

In een opvolgende iteratie wilde ik het proces van focusing – het continu heen en weer bewegen tussen gevoel en bewoording (Gendlin 118) – intensiveren, zodat de student vaker terugkeert naar het gevoel en het aftasten of ‘wegen’ hiervan. Door een tweede visuele uiting toe te voegen wilde ik een nieuw perspectief op het stressgevoel bieden en ontdekken of ons gesprek andere resultaten zou opleveren met behulp van zelfontworpen beeld.

‘Hoe zou de stress in je lichaam eruitzien als het allemaal gevangen zou zitten in een enkele pose? Waaraan herken je je eigen stress en wat zie je daarvan terug in je lichaamshouding?’ Deze en meer vragen stelde ik mijn studenten om erachter te komen hoe hun lichaam omgaat met spanning en stress en hoe vroege signalen te kunnen ontdekken. Door samen met hen deze beelden te maken en hun gevoel langs deze beelden te leggen kwamen ze tot ‘nieuwe taal’ voor hun stressbeleving en daarmee dichter bij de kern ervan.

Doordat ze de visuele kaart in de vorm van een bodymap moesten abstraheren tot een fysiek aan te nemen pose, zag ik de worsteling en het continu afwegen van het vinden van de juiste pose terug bij de studenten. Ze vonden het lastig een juiste pose aan te nemen, maar bleven zoeken naar een pose waar ze tevreden mee waren. Zo kon ik goed zien welke studenten intensiever of in mindere mate heen en weer bewogen tussen gevoel en houding, het proces van focusing waar ik naar opzoek was.

Wel merkte ik een verhoogde drempel om deze pose aan te nemen. Daar waar het bodymappen de directe aandacht van de studenten zelf afleidde werd in deze oefening de aandacht juist wel weer direct naar de student zelf verlegd. Ten overstaan van de overige groepsleden werd een kwetsbare positie ervaren tijdens het opnieuw doorleven van het gevoel en daar een pose bij te vinden. Waar de kwetsbare positie zelf geen probleem hoeft te vormen is de timing van deze oefening met een groep wel essentieel. Een veilige omgeving is noodzakelijk. Voor een eerste iteratie in een nieuwe groep komt deze oefening dan wellicht te snel.

Van verbeelding naar bewustzijn

Om een extra visuele laag toe te voegen voorafgaand of als alternatief, wilde ik deze kwetsbaarheid verlagen door gebruik van AI-bot ‘Midjourney’. Dit instrument is in staat om door middel van artificieel intelligence een afbeelding te genereren op basis van tekst, in dit geval een metafoor voor een gevoel. Hiervoor maakte ik een tekstuele tussenstap door de verkregen keywords uit de bodymap te vertalen naar een beeldende metafoor, waarbij eveneens ‘heen en weer wordt bewogen’ tussen gevoel en in dit geval beeldende taal om tot een metafoor te komen die recht doet aan het ervaren gevoel.

Na het invullen van de bodymap vroeg ik de studenten keywords te geven aan de gevoelens die ze ervaren. Vervolgens vroeg ik ze om een metafoor te bedenken die het dichtst in de buurt komt bij de ervaring van dit gevoel. Zo wordt de druk op de borst omschreven als iemand die op de borstkas staat. Door deze in te voeren in AI-bot ‘Midjourney’ kon ik de stress visualiseren (zie hieronder ‘Student B’).

AI-bot ‘Midjourney’ genereert een viertal afbeeldingen, welke live worden opgebouwd van abstracte vorm tot de concrete afbeeldingen die hierboven te zien zijn. Bij elke ‘versie’ van de gegenereerde afbeelding kan opnieuw ‘gemeten’ worden wat dit doet met het ervaren gevoel (de felt sense van Gendlin). Het beeld geeft reden tot het opnieuw aftasten van het gevoel en wanneer hiernaar gevraagd wordt, leidt dit tot de totstandkoming van nieuwe bewoordingen aan dat gevoel.

Notes

[1] Bessel van der Kolk is psychotherapeut, psychiater en hoogleraar. Hij is een vooraanstaand onderzoeker naar de behandeling van posttraumatische stress. In zijn boek ‘The Body Keeps the Score’ pleit Van der Kolk voor het belang van een sterke ‘body and mind connection’ en vertelt hij hoe (posttraumatische) stress verlicht kan worden. In het hoofdstuk ‘Losing your body, losing yourself’ geeft hij aan dat de ‘gut feeling’ (vrij vertaald: onderbuikgevoel) wetenschappelijk meer is dan ‘slechts’ een gevoel, maar een continue stroom van signalen die je lichaam geeft om het organisme ‘in leven te houden’. Deze informatie is essentieel om erachter te komen hoe we onszelf zouden willen (bij)sturen.

[2] In Verbeelding schrijft Zijlstra met gebruik van het gedachtengoed van Kant: “… het kunstwerk kan iets zichtbaar maken dat enerzijds boven het zintuiglijke uitgaat en anderzijds voor het denken niet toegankelijk is. … Net als in de waarneming vervult de verbeelding een bemiddelende rol tussen zintuigen en verstand, maar dit keer is ze vrij en neemt ze de leiding. Ze biedt ons een tocht, in de woorden van dichter Gerrit Kouwenaar, ‘naar onbekende en toch op de een of andere manier herkenbare gebieden’.”

[3] Gendlin was hoogleraar psychologie aan de Universiteit van Chicago en werd bekend als redacteur van het tijdschrift Psychotherapy. Binnen de psychotherapie deed hij een langlopende studie naar elementen die zorgen voor een succesvolle behandeling binnen de psychotherapie, wat resulteerde in de focusing techniek die hij ontwikkelde. In Gendlins opvatting gaat focusing om een non-verbaal, lichamelijk bewustzijn van een onbewust of onopgelost probleem, wat hij een ‘felt sense’ (vrij vertaald een gevoeld bewustzijn) noemt. Bewegend naar een ‘verschuiving’, een vorm van bewustwording over deze felt sense, is het van belang continu opnieuw woorden te geven aan dit ervaren gevoel. Dit proces noemt Gendlin focusing, waarbij het niet gaat om het praktisch oplossen of verhelpen van het nog onbewuste probleem, maar om een stap richting bewustzijn om tot voldoening of verlichting te komen.

References

Bradley, M.M. & Lang, P.J., Measuring emotion: The self-assessment manikin and the semantic differential, in Journal of Behavioral Therapy and Experimental Psychiatry 25 (1994), p.49-59.

Gendlin, Eugene, Focussen: gevoel en je lijf, Toorts B.V. Uitgeverij, 2006.

De Haan, Claire H. en Barbara M. Kok, Een lonkend perspectief voor burn-out behandeling, op www.burnoutpoli.com, juni 2022, viewer.pdf-online.nl/books/balt/#p=18. Geraadpleegd 12 juli 2022.

Van der Kolk, Bessel, The Body Keeps the Score: Mind, Brain and Body in the Transformation of Trauma, Adfo Books, 2014.

Kozlowska K, Chudleigh C, Cruz C, et al., Psychogenic non-epileptic seizures in children and adolescents: Part II – explanations to families, treatment, and group outcomes, in Clinical Child Psychology and Psychiatry. 2018;23(1), p.60-176. 10.1177/1359104517730116

…, Monitor Mentale gezondheid en Middelengebruik Studenten hoger onderwijs, op www.rivm.nl/documenten/monitor-mentale-gezondheid-en-middelengebruik-studenten-hoger-onderwijs-deelrapport-1. Geraadpleegd 24 november 2022.

Zijlstra, Onno, Verbeelding. Over waarneming en kunst, ArtEZ Press, 2020.

Student A werd direct geraakt door de eerste abstracte afbeelding die werd gegenereerd. “Ik voel dat ik heel emotioneel word en vind het heel confronterend doordat het gelijk een gevoel van stress aanwakkert. Doordat het in eerste instantie abstract is, herken ik direct mijn gevoel.” Vooral de herkenbaarheid zorgde ervoor dat we verder konden doorpraten over zijn gevoelens en hoe dit in de afbeelding gevisualiseerd wordt.
Student B beschreef de druk op haar borst als een reus die op haar stond, waaronder ze werd verpletterd en langzaam afbrokkelde. Door de ‘misinterpretatie’ van de AI, bleek het beeld juist erg geruststellend, waarbij ze door de persoon op de schouder van de reus werd geïnspireerd om ‘haar reus’ juist te gebruiken als motivatie om hulp te zoeken wanneer ze het warm en benauwd krijgt, een gevoel dat ze ontdekte aan de hand van de rood-gele gloed onder in de afbeelding die sterk resoneerde met haar stressgevoel.
Student C beschreef haar gevoel als een vlinder, die terug naar beneden werd getrokken, in dit geval door touwen. Toen ze de AI-visualisatie van haar metafoor zag, voelde ze direct dat het beeld niet klopte. Het gevoel van teruggetrokken worden voelde ze namelijk vooral in haar benen, waarvan ze zich pas bewust werd door het ontbreken daarvan bij het gegenereerde beeld van de vlinder.

Door de gekozen beschrijving visueel te maken en terug te geven aan het gevoel, kan nogmaals gemeten worden of de omschrijving past. Door het visualiseren van de metafoor ontdekten een aantal studenten nieuwe gevoelens of nieuwe perspectieven op hun stressgevoel en bracht het in enkele gevallen zelfs doelen, hoop, inspiratie of concrete actiepunten.

Conclusie

Studenten die dachten goed te weten waar hun stress vandaan kwam en wat het met ze deed, werden door het inzetten van verschillende visuele middelen soms verrast door hun eigen emoties. Dit leidde tot een nieuw gesprek over een andere kant van deze emoties die ze nog niet eerder hadden verkend of ontdekt. De studenten wilden graag uitleggen wat er te zien was en konden herkennen hoe hun gevoelens een rol speelden, ondanks soms kwetsbare en emotionele momenten waarvan ze later aangaven blij te zijn dit te hebben gedeeld.

Door de visuele middelen kunnen we ‘op afstand’ en vooral samen naar hun gevoel kijken. Ik kom hiermee als begeleider naast i.p.v. tegenover de student te staan in ons gesprek over de gevoelswereld van de student. Het persoonlijke karakter van elk visueel middel maakt ruimte voor een sterk persoonlijke insteek en de student voelt zich nadrukkelijk gezien en gehoord. De drempel om te spreken over deze gevoelens wordt verlaagd en zorgt voor verbinding tussen studenten en ik merk dat ik als docent een sterke verbinding kan maken met mijn studenten binnen onze zoektocht naar lichaamsbewustzijn.